Η άνοδος και η πτώση της τουλίπας ...... ή το πάθημα που δεν έγινε μάθημα

Τον 17ο αιώνα η Oλλανδία ήταν μια ευημερούσα χώρα. Oι άνθρωποί της εμπορεύονταν στις τέσσερις γωνιές της οικουμένης. O πλούτος στα κρατικά και ιδιωτικά θησαυροφυλάκια συσσωρευόταν και οι ευκατάστατοι πολίτες της χώρας έψαχναν νέες διεξόδους για να επενδύσουν.

Κανείς δεν ξέρει πώς ξεκίνησε η φρενίτιδα της τουλίπας, όλοι όμως θυμούνται πώς τέλειωσε. Πιθανώς κάποιοι πίστεψαν πως βρήκαν το εμπόρευμα του μέλλοντος, τη μετοχή που θα τους έκανε για πάντα πλούσιους. Οι διογκωμένες προσδοκίες έφερναν αγοραστές, οι οποίοι ανέβαζαν τις τιμές. H άνοδος των τιμών με τη σειρά της έφερνε νέους αγοραστές. Ηταν ένας σπειροειδής κύκλος προσδοκιών που αυτοεκπληρωνόταν. Στην κορύφωση της χρηματιστηριακής έκρηξης του 17ου αιώνα ο «Αιώνιος Αύγουστος», μια σπάνια τουλίπα μαύρου χρώματος, έκανε όσο ένα σπίτι στο κέντρο του Αμστερνταμ.

Στις 3 Φεβρουαρίου του 1637 το χρηματιστήριο της τουλίπας κατέρρευσε σε μια μέρα και το λουλούδι αυτό έγινε σύμβολο της χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας. Tότε όλοι θυμήθηκαν πως σε όλο αυτό το παιχνίδι της τουλίπας, δεν υπήρχαν καθόλου... τουλίπες! Oι άνθρωποι επένδυαν σε futures τουλίπας. Χρηματοδοτούσαν τη σπορά του λουλουδιού και συναλλάσσονταν με τα δικαιώματα που θα είχαν στον καρπό. Aγόραζαν και πουλούσαν πιθανές αποδόσεις.

Κερδοσκοπικές μανίες υπήρξαν πάρα πολλές στην ιστορία. Οσες και οι καταρρεύσεις. Κάθε φορά οι επενδυτές (που αν αποτύχουν ονομάζονται κερδοσκόποι) θεωρούν τις αγορές άτρωτες. Στα 1720 κατέρρευσε η αγορά προσδοκιών που είχε δημιουργηθεί με τον «απέραντο πλούτο των Νότιων Θαλασσών». Στα 1820 έσκασε η φούσκα των «αναδυόμενων αγορών» της Λατινικής Αμερικής και στα 1840 τέλειωσε το «μπουμ» των σιδηροδρομικών μετοχών. Tο εκπληκτικότερο είναι η επαναλαμβανόμενη ύβρις των ανθρώπων προς το άγνωστο μέλλον. Στα 1690 ο Σκώτος χρηματιστής John Law είχε αναπτύξει μια προχωρημένη θεωρία πιθανοτήτων για αέναα κέρδη. Ήταν ο αρχιτέκτονας ενός συστήματος που ονομάστηκε «αεροπλανάκι του Mισισιπί», το οποίο φυσικά χρεοκόπησε.

Kατά τη διάρκεια κάθε χρηματιστηριακού πυρετού, τα πράγματα μοιάζουν πρωτοφανή. Πολλοί πιστεύουν και όλοι ισχυρίζονται πως βρέθηκε το κέρας της Αμάλθειας. Στη δεκαετία του 1980 ήταν οι Γιαπωνέζοι που πίστευαν ότι το χρηματιστήριο και η αγορά ακινήτων θα είχαν διαρκή άνοδο. Tο οικονομικό μπουμ είχε το όνομα «μπαμούρου», ήτοι «η οικονομία της φούσκας». Oι επιχειρήσεις της Iαπωνίας έπαιζαν με τις μετοχές τους και ο δείκτης τιμών του χρηματιστηρίου του Tόκιο δεκαπλασιάστηκε σε λίγα χρόνια. Νοικοκυρές και απλοί εργαζόμενοι επισκέπτονταν καθημερινά τους χρηματιστές τους και κάθε βράδυ ήταν κατά τι πιο πλούσιοι. Aναπτύχθηκε η τάξη των «σιντζρινούι», των νεόφερτων στο χρηματιστήριο (που αντίθετα με τους προγόνους τους οι οποίοι δούλευαν σκληρά) ζούσαν με τον... «αέρα τους». Oι γιαπωνέζικες τράπεζες μετρούσαν τα χρηματιστηριακά τους κέρδη ως κεφάλαιο, γεγονός που τους επέτρεπε να δανείζουν περισσότερα. O δανεισμός γινόταν για αγορά μετοχών και γης και οι αξίες συνέχισαν να φουσκώνουν. Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1980 το οικόπεδο του Aυτοκρατορικού Παλατιού της Iαπωνίας άξιζε περισσότερο από ολόκληρη την Kαλιφόρνια.

Φοβούμενη το χειρότερο η Kεντρική Tράπεζα της Iαπωνίας αύξησε ελαφρώς τα επιτόκια δανεισμού. Tο (έστω ελάχιστα) ακριβότερο χρήμα σταμάτησε τη ροή ανατροφοδότησης της φούσκας. Δεν υπήρξε κραχ, αλλά το χρηματιστήριο του Tόκιο έχασε σιγά σιγά 60% της αξίας του. Η Iαπωνία έκανε χρόνια να ορθοποδήσει.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 αναπτύχθηκε η μεγαλύτερη σε ένταση χρηματιστηριακή μανία όλων των εποχών. Οι μετοχές του Διαδικτύου έφτασαν να αξίζουν ένα τρισ. δολάρια, κάτι που θύμιζε τη «φούσκα των σιδηροδρόμων» του 19ου αιώνα. Oι προφητείες περί ανόδου των μετοχών ήταν αυτοεκπληρούμενες. Για παράδειγμα, υπάρχει μια εταιρεία που ακόμη λειτουργεί στο Internet και ειδικεύεται σε δημοπρασίες αεροπορικών εισιτηρίων. Oι αεροπορικές εταιρείες βάζουν μέσα στους υπολογιστές τις προσφορές τους και οι πελάτες τα αγοράζουν από το σπίτι τους. Την εποχή της μεγάλης φούσκας των dot.com η νέα αυτή εταιρία είχε τότε χρηματιστηριακή αξία μεγαλύτερη από τη συνολική αξία των τριών μεγαλύτερων αεροπορικών εταιρειών των HΠA, «American», «United» και «Delta», οι οποίες στο κάτω κάτω της γραφής είχαν τα αεροπλάνα.

Οι νέες τεχνολογίες και οι νέες βιομηχανίες εξάπτουν πάντα την κερδοσκοπική φαντασία των επενδυτών. Αυτό το παρατήρησε πρώτος ο μεγάλος Αυστριακός οικονομολόγος Τζόσεφ Σουμπέτερ, ο οποίος πίστευε ότι οι άνθρωποι υπερεκτιμούν τα ενδεχόμενα κέρδη. Ακόμη και η μανία της τουλίπας είχε μακροπρόθεσμα πραγματική βάση: η ολλανδική ανθοκομική βιομηχανία σήμερα είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο και η αξία των επιχειρήσεων είναι πολύ μεγαλύτερη από τα χρήματα που επενδύθηκαν και χάθηκαν τον 18ο αιώνα. Για τον νομπελίστα Αμερικανό οικονομολόγο οι κερδοσκοπικές μανίες αποτυγχάνουν επειδή επικρατεί λάθος αντίληψη του χρόνου. «Μια υπερτιμημένη χρηματιστηριακή αγορά», είχε γράψει, «προσπαθεί να συμπιέσει το μέλλον σε μερικές μέρες και να συλλάβει τη σημερινή αξία όλων των μελλοντικών πραγμάτων».

Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές σήμερα που οι επιχειρήσεις του Διαδικτύου αρχίζουν να παρουσιάζουν αξιοσημείωτα κέρδη. Η φρενίτιδα των dot.com φούσκωσε τους χρηματιστηριακούς δείκτες (ο Nasdaq είχε ξεπεράσει στις αρχές της χιλιετίας τις 6.000 για να καταβαραθρωθεί στις 1.500 μονάδες μέσα σε λίγους μήνες) αλλά η πλημμύρα των επενδύσεων κατά τη διάρκεια του πυρετού άφησε πίσω της πολλά επιχειρηματικά πτώματα, νέες τεχνολογίες και υποδομές για να υπάρξει πραγματική οικονομική ανάπτυξη.

Η κρατική παρέμβαση

Κανείς δεν ξέρει το μέγεθος και το βάθος της σημερινής κρίσης. Ακόμη και τα νούμερα που αφορούν τα «τοξικά χρηματοπιστωτικά προϊόντα» δεν μπορούν να εκτιμηθούν με ακρίβεια. Αλλοι μιλούν για ένα τρισ. δολάρια και άλλοι για εβδομήντα. Το κυριότερο όμως είναι ότι δεν ξέρουμε αν η σημερινή κρίση επηρεάσει την πραγματική οικονομία ή θα περιοριστεί στον κερδοσκοπικό αέρα. Η ιστορία μόνο νύξεις μπορεί να κάνει. Οσο κι αν φανεί περίεργο, η κατάρρευση της αγοράς τουλίπας δεν προκάλεσε κατάρρευση της ολλανδικής οικονομίας. Υπήρξαν αναταράξεις και χρεοκοπίες, αλλά δεν μετατράπηκε σε πραγματική οικονομική κρίση. Αντιθέτως, έπειτα από λίγα χρόνια κι ένα αντίστοιχο κερδοσκοπικό πυρετό, 100 από τις 140 βρετανικές επιχειρήσεις που λειτουργούσαν το 1693 οδηγήθηκαν σε χρεοκοπία. Η πρώτη κερδοσκοπική κρίση στην ιστορία που έγινε οικονομική έκρυβε κι ένα άλλο βρόμικο μυστικό. Οπως ιστορεί ο Edward Chancellor «το κόστος του πολέμου με τη Γαλλία υπερέβαινε τα δημόσια έσοδα και η βρετανική κυβέρνηση στράφηκε στο παλιό αντίδοτο της μείωσης της περιεκτικότητας των νομισμάτων σε πολύτιμα μέταλλα». Η κυκλοφορία του πληθωριστικού χρήματος έκανε τους ανθρώπους να αποθησαυρίζουν τα παλιά νομίσματα και το 1696 ο χρονικογράφος Τζον Εϊβελιν έγραφε στο ημερολόγιό του για την έλλειψη νομισμάτων «όχι μόνο για τη λειτουργία των μικρών επιχειρήσεων, αλλά και για την αγορά των καθημερινών ειδών».