Ο Καραθεοδωρή, οι Ναζί και η Ακαδημία Αθηνών

«Τα παραπάνω βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με ανακριβείς κατηγορίες και αυθαίρετες και μειωτικές για τον Καραθεοδωρή απόψεις που υπάρχουν στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο της κυρίας Μαρίας Γεωργιάδου. Η Ακαδημία Αθηνών τίμησε τον μεγάλο Ελληνα, εκλέγοντάς τον ως το πρώτο τακτικό μέλος της, αμέσως μετά την ίδρυσή της στις 28 Νοεμβρίου 1926».

Το απόσπασμα είναι η τελευταία παράγραφος της πρόσφατης απόφασης της Συγκλήτου της Ακαδημίας Αθηνών για μία από τις καλύτερες βιογραφίες που έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα, αλλά φαίνεται πως η Ακαδημία Αθηνών έχει άλλη γνώμη. Η συγκεκριμένη βιογραφία (μάλιστα, πρώτα εκδόθηκε στα αγγλικά, το 2004, και την προλογίζει ο Γιώργος Παπανικολάου, καθηγητής του Stanford) έχει αποσπάσει διεθνώς τα καλύτερα σχόλια, οπότε το ερώτημα είναι προφανές: Γιατί η Ακαδημία Αθηνών επιτίθεται εναντίον αυτού του βιβλίου (που στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης);

Στην επιστημονική κοινότητα είθισται οι διαφωνίες να προέρχονται από πρόσωπα. Και μάλλον δεν θεωρείται δεοντολογικό ένας φορέας, ή πολύ περισσότερο ένας θεσμός, να επιτίθεται εναντίον ενός ερευνητή ο οποίος καταθέτει την άποψή του.

Πριν από λίγους μήνες, στην παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα, δημιουργήθηκαν μικροεπεισόδια από «κάποιους» οι οποίοι κατήγγειλαν συγκεκριμένο κεφάλαιο του βιβλίου επειδή ασχολήθηκε και με τη σχέση του κορυφαίου μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με τους Ναζί. Ωστόσο από το βιβλίο δεν προκύπτει κάτι τέτοιο, απλώς η συγγραφέας στο πλαίσιο της έρευνάς της αναζήτησε τους λόγους για τους οποίους ο Καραθεοδωρή επέλεξε την παραμονή του στη ναζιστική Γερμανία. Και καταγράφει τη ζωή του υπό το χιτλερικό καθεστώς.

Στη «συνείδηση» της αγοραίας ελληνολατρείας ο μεγάλος Καραθεοδωρή έχει μυθοποιηθεί περίπου ως ο Μέγας Αλέξανδρος των σύγχρονων μαθηματικών και μάλιστα έχει πολλές φορές υπερτονιστεί η συμβολή του στη διατύπωση της θεωρίας της σχετικότητας από τον Αϊνστάιν. Ενώ αντίθετα, όπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Κύρτσης (καθηγητής στο πανεπιστήμιο Αθήνας), ήταν «σπουδαία και η δουλειά του πάνω στη Θερμοδυναμική».

Από άλλον κόσμο

Ο Καραθεοδωρή ήταν μια προσωπικότητα ενός άλλου κόσμου. Εζησε σ’ έναν άλλο κόσμο. Και η προσπάθεια από εθνικιστικούς κύκλους να ενταχθεί σ’ ένα αιώνιο πάνθεον «Μεγαλοϊδεατισμού» ουσιαστικά δημιούργησε αντί για την εικόνα, την αγιογραφία ενός σημαντικού επιστήμονα. Και αυτήν την κατασκευή καταφέρνει να την αναδείξει, να τη διαχειριστεί και να την ξεπεράσει με την έρευνά της η Μαρία Γεωργιάδου (φυσικός) στην υπό συζήτηση βιογραφία.

Ο Καραθεοδωρή εντάχθηκε στην «κατασκευή ηρώων - αγίων» ουσιαστικά λόγω της στενής του σχέσης με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, οπότε και ανέλαβε την ίδρυση στη Σμύρνη του «Πανεπιστημίου της Ιωνίας». Ο Καραθεοδωρή, δέκα χρόνια μετά, και πάλι ασχολήθηκε με την αναδιοργάνωση των ελληνικών πανεπιστημίων. Ωστόσο επέλεξε, όπως πολλοί άλλοι συνάδελφοί του, να παραμείνει στη ναζιστική Γερμανία τα κρίσιμα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για να εξηγηθούν οι λόγοι που ο Καραθεοδωρή δεν αντιτάχθηκε στο Γ΄ Ράιχ και το εκπροσώπησε στα διεθνή συνέδρια μαθηματικών καθώς και γιατί δεν υπάρχει πουθενά μια δήλωση αντίθεσής του στη γερμανική εισβολή και κατοχή στην Ελλάδα, χρειάζονται επιχειρήματα τα οποία η Μαρία Γεωργιάδου τα αναζήτησε από τον 16ο αιώνα βρίσκοντας τις ρίζες της οικογένειάς του μεταξύ Χίου, Μασσαλίας και Κωνσταντινούπολης. Η συγγραφέας προτίμησε από τη συνήθη τακτική της αποσιώπησης ή του θυμιάματος, την επιστημονική - αρχειακή έρευνα. Και τα κατάφερε τόσο καλά ώστε να αναδειχθεί όχι μόνο η έντονη προσωπικότητα ενός μαθηματικού, αλλά και το πλαίσιο μιας εποχής που είναι πιο σύνθετη απ’ όσο θέλουν οι οπαδοί της ιστορίας του «καλού και των κακών».

Ο Καραθεοδωρή ήταν ελληνο-οθωμανός. Γεννήθηκε στη Γερμανία το 1873. Ο πατέρας του Στέφανος ήταν σημαντικό στέλεχος του οθωμανικού υπουργείου Εξωτερικών, εκείνη την εποχή, α΄ γραμματέας της οθωμανικής διπλωματικής αποστολής στη Γερμανία. Ανάμεσα στο 1840 και στο 1912, 15 ελληνο-οθωμανοί (ή «νεοφαναριώτες») διπλωμάτες υπηρέτησαν επικεφαλής διπλωματικών αποστολών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Από αυτούς οι 12 ήταν συγγενείς του Καραθεοδωρή (και πάντως δεν υπηρέτησαν τα ελληνικά συμφέροντα).

Άλλωστε και ο Κωνσταντίνος έγινε δεκτός ως Οθωμανός στη στρατιωτική ακαδημία του Βελγίου, όπου ο πατέρας του υπηρέτησε μετά τη Γερμανία. Η επαφή του με τον ελληνισμό έγινε αρκετά αργότερα, με το Κρητικό ζήτημα και τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.

Στη Γερμανία των Ναζί

Οπως εξηγεί ο Κώστας Γαβρόγλου (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθήνας), «η κ. Γεωργιάδου μέσα από την εξαντλητική μελέτη ενός εντυπωσιακού αριθμού αρχείων σε χώρες της Ευρώπης, των ΗΠΑ, το Ισραήλ και την Τουρκία που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον Καραθεοδωρή, ανασυγκροτεί το εξαιρετικά σύνθετο κλίμα στα Πανεπιστήμια της Κεντρικής Ευρώπης και των σχέσεων ανάμεσα στους επιστήμονες, οι οποίοι ήταν και «υπεύθυνοι» για τις ριζοσπαστικότερες αλλαγές που έγιναν σχετικά με τους τρόπους θέασης της φύσης μετά τον 17ο αιώνα. Ανάμεσα στα πολλά που πραγματεύεται η κ. Γεωργιάδου, είναι και η παραμονή του Καραθεοδωρή στη Γερμανία μετά την άνοδο των Ναζί και καθ’ όλη τη διάρκεια του Πολέμου, παρά το γεγονός ότι είχε τη δυνατότητα να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ».

Αυτή είναι και η «ταμπακιέρα». Η Μαρία Γεωργιάδου παραθέτει όλες τις διώξεις φίλων και συνεργατών του Καραθεοδωρή ώστε είναι δύσκολο κανείς να υποστηρίξει πως «δεν ήξερε». Αλλά δεν απαιτεί από αυτόν ηρωισμούς. Η βαθιά ελιτίστικη αντίληψη του κοσμοπολίτη Καραθεοδωρή μοιάζει με αυτήν των αξιωματικών της πρωσικής αριστοκρατίας, οι οποίοι πολέμησαν για τη Γερμανία υπό τον Χίτλερ, ενώ ταυτόχρονα οργάνωναν τη δολοφονία του. Οπως λέει ο Κώστας Γαβρόγλου, η απόφαση του Καραθεοδωρή να μείνει στη Γερμανία στη διάρκεια των Ναζί ήταν μία απόφαση ίδια με αυτήν που είχαν πάρει εκατοντάδες Γερμανοί πανεπιστημιακοί, μεγάλο τμήμα των οποίων δεν ήταν Ναζί ούτε καν συμπαθούντες.

Η αφήγηση της κ. Γεωργιάδου πραγματεύεται ένα σύνθετο πλέγμα συνθηκών μέσα στις οποίες πορεύεται ο Καραθεοδωρή με τις αντιφάσεις του: «Το 1915 υπογράφει την περίφημη διακήρυξη ότι ο γερμανικός πολιτισμός είναι συνώνυμος με τον μιλιταρισμό. Δεν υπογράφει καμία διακήρυξη υπέρ των Ναζί, αλλά και δεν κάνει απολύτως τίποτα για να υπερασπισθεί τους συναδέλφους του που πρέπει να εγκαταλείψουν τα πανεπιστήμια μέσα σε λίγες εβδομάδες το 1933 – ό,τι ακριβώς έκαναν και άλλοι πολλοί γνωστοί Γερμανοί καθηγητές. Δεν είπε τίποτα για να υπερασπισθεί τον Αϊνστάιν, ενώ τo 1935 το βαυαρικό υπουργείο Παιδείας τον διορίζει να εκπροσωπήσει τη Γερμανία στη Διεθνή Μαθηματική Ενωση».

Αυτά είναι ντοκουμέντα που περιλαμβάνονται στη βιογραφία που έγραψε η Μαρία Γεωργιάδου. Όπως και η συχνή του αλληλογραφία με τον Suss, τον ναζιστή «κομισάριο» των μαθηματικών.

Η Σύγκλητος της Ακαδημίας επιχειρώντας να «απαντήσει» στη Μαρία Γεωργιάδου αναφέρεται σε (ευνοϊκά) σχόλια των σημαντικών επιστημόνων της ίδιας περιόδου Behtke, Perron και του Ν. Κριτικού, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται ότι ο μεν πρώτος υποστηρίχθηκε επαγγελματικά στη ναζιστική Γερμανία από τον Καραθεοδωρή, ο δεύτερος ήταν στενός του συνεργάτης την ίδια εποχή στη Γερμανία, ενώ για τον Ν. Κριτικό η Μαρία Γεωργιάδου αναφέρει πως όταν μίλησε για τον Καραθεοδωρή αγνοούσε πως από το βιβλίο επισκεπτών της οικογένειας Καραθεοδωρή στη Γερμανία λείπουν οι σελίδες από το 1941 ώς το 1945. «Γιατί άραγε;», αναρωτιέται η βιογράφος…

Ο Καραθεοδωρή, καταλήγει η Μαρία Γεωργιάδου, ήταν μεγάλος επειδή ήταν αυτός που ήταν και όχι επειδή ανταποκρινόταν στην απλοϊκή εικόνα που δημιουργήθηκε μεταγενέστερα γι’ αυτόν...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ